در گذشتهای نه چندان دور، فرش، زعفران، خاویار و پسته، مهمترین صادرات غیر نفتی ایران بودند. پیش از این هندوستان در صادرات فرش جای ایران را گرفت و حالا آمریکا در پسته جایگاه ایران را گرفته است؛ وضع زعفران هم چندان خوب نیست و افغانستان به سرعت در حال نزدیک شدن به ایران است.
محمدعلی رضایی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی، گفته است در مقابل صادرات ۲۵۰ هزار تنی ایران، آمریکا سالانه ۷۵۰ هزار تن پسته صادر میکند.
رضایی با اشاره به هزینههای تولید پسته در ایران گفته است: «قیمت تمام شده یک کیلوگرم پسته در ایران هفت و در آمریکا پنج دلار است.»
رقابت ایران و آمریکا در پسته و رقیب تازه؛ ترکیه
برای مدتی طولانی، ایران تولید کننده بی رقیب پسته در جهان بود. حدودا ۱۴ سال قبل و در سال ۱۳۸۹، آمریکا برای اولین بار در تولید پسته از ایران پیشی گرفت. تا سال ۱۳۹۳، آمریکا تولید کننده اول پسته در جهان بود، اما از این سال به بعد، دوباره ایران تولید کننده برتر جهان شد. برتری ایران تا سال ۱۳۹۷ بیشتر طول نکشید و دوباره آمریکا رتبه اول جهان را در اختیار گرفت، از آن سال به بعد آمریکا رتبه اول جهان را در دست داشته است.
با آمار جدیدی که رضایی اعلام کرده، به نظر نمیرسد ایران به این زودیها بتواند رتبه اول تولید پسته جهان را پس بگیرد. این در حالی است که ترکیه، در سالهای اخیر تولید پسته خود را افزایش داده است؛ به نظر میرسد در صورت تداوم وضع موجود، به زودی ایران برای حفظ مقام دومین تولید کننده پسته نیز باید با ترکیه رقابت کند.
مقاصد صادرات پسته ایرانی
طبق آخرین آمار، در نه ماه منتهی به خرداد ۱۴۰۲، کشورهای مستقل مشترک المنافع (اعضای سابق جماهیر شوروی شامل: روسیه، ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) با ۲۲/۸ هزار تن، در رتبه اول واردات پسته ایران قرار دارند. در بین این کشورها بیشترین صادرات به ترتیب به روسیه، قرقیزستان و قزاقستان بوده است.
در رتبه بعدی، کشورهای منطقه شبه قاره هند قرار دارند. صادرات پسته ایران به این کشورها مجموعا حدود ۱۷/۹ هزار تن بوده است. در بین این کشورها، به ترتیب بیشترین صادرات به هند، پاکستان و افغانستان صورت گرفته است.
۱۶/۸ هزار تن پسته در نه ماه منتهی به خرداد ۱۴۰۳، به کشورهای شرق دور شامل چین با ۱۳/۶ هزار تن، هنگ کنگ ۱/۸ هزار تن، ویتنام ۹۵۰ تن و ۴۸۰ تن به سنگاپور، مالزی، ژاپن، کره شمالی و... صادر شده است.
جمع صادرات پسته ایران به اتحادیه اروپا در نه ماه منتهی به خرداد ۱۴۰۲، حدود ۶/۵ هزار تن بوده است. ۳/۸ هزار تن این صادرات به آلمان، ۱/۸ هزار تن به ایتالیا و باقی مانده به ۱۵ کشور دیگر اروپا صادر شده است.
جمع صادرات پسته ایران در نه ماه منتهی به خرداد ۱۴۰۲ به کشورهای خاورمیانه ۷/۴ هزار تن بوده است. در این بخش بیشترین صادرات به عراق با ۳/۸ هزار تن و لبنان با ۱/۳ هزار تن بوده است. باقی صادرات به کویت، اردن، سوریه، قطر، عمان و بحرین بوده است. صادرات پسته به عربستان سعودی در این مدت صفر بوده است.
علاوه بر این موارد، ۱۳/۱ هزار تن پسته به دو کشور ترکیه با حدود ۷ هزار و امارات متحده عربی با حدود ۶/۱ هزار تن برای صادرات مجدد صادر شده است.
اوج و فرود صادرات پسته ایران
مجموع صادرات پسته ایران در سال ۱۳۹۶، حدود ۱۳۷ هزار تن بود، در سال ۱۳۹۹، صادرات پسته ایران به ۲۰۵/۷ هزار تن رسید، اما در سال ۱۴۰۱، صادرات پسته ایران تقریبا یک چهارم سال ۱۳۹۹ و به حدود ۵۶/۱ هزار تن رسید، در نه ماه منتهی به خرداد ۱۴۰۲ مجموع صادرات پسته ایران ۸۶/۲ هزار تن بوده که نسبت به نه ماه منتهی به خرداد ۱۴۰۱ که مجموع صادرات حدود ۴۶/۷ هزار تن بوده، بهبود پیدا کرده است.
محصول پسته ایران
طبق اطلاعات انجمن پسته ایران، مجموع تولید پسته کشور در سال زراعی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ چیزی حدود ۲۴۳ هزار تن بوده است، این مجموعه محصول سالها زراعی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ را ۱۳۵ هزار و ۱۴۰۱-۱۴۰۲ را ۹۲ هزار تن ارزیابی کرده است. همچنین انجمن تخمین زده است محصول سال زراعی فعلی یعنی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ به ۱۸۰ هزار تن برسد.
از مجموع ۱۸۰ هزار تن، ۹۵ هزار تن آن در استان کرمان تولید میشود. نیم دیگر پسته تولیدی ایران در استانهای خراسان رضوی و جنوبی، یزد، فارس، سمنان و… تولید میشود.
دولت، مشکل ارز و آفلاتوکسین
دلایل زیادی اوضاع پسته ایرانی را به اینجا کشاندند. در داخل به گفته رضایی، نبود کشاورزی صنعتی، باعث شده هزینه تولید در ایران افزایش یابد، از سوی دیگر کشاورزان با مشکل کمبود آب طرف هستند.
از طرف دیگر صادر کنندگان دچار مشکل ارز هستند؛ به گفته محمد صالحی، رئیس هیاتمدیره انجمن پسته، صادرکنندگان پسته ناچارند ارز حاصل از صادرات را در بازار نیمایی بفروشند، اما از آنجا که آنها ارز مورد نیاز خود را از بازار آزاد تهیه میکنند، این موضوع باعث شده که حاشیه سود خود را از دست داده و انگیزه قوی برای صادرات نداشته باشند.
مشکل بزرگتر اما وجود سم آفلاتوکسین در پستههای ایرانی است. صالحی وجود این سم در پستههای ایرانی را تایید کرده و گفته است برخی از کشورها پستههای ایرانی را بهدلیل وجود این سم بازمیگردانند.
آفلاتوکسین، یک نوع سم قارچی است که برخی محصولات غذایی از جمله پسته را آلوده میکند.
پسته آمریکایی با برچسب ایرانی
حدود ۸۰ درصد پسته تولیدی ایران صادر میشود. در بین کشورهای مقصد پسته ایران، چین و روسیه بهترین مقاصد هستند. طبق آمار انجمن پسته ایران، در نه ماه منتهی به خرداد ۱۴۰۳، چین با نزدیک به ۱۳/۶ هزار تن، اولین مقصد پسته صادراتی ایران بوده است. در همین مدت حدود هشت هزار تن پسته به روسیه صادر شده است.
به گفته صالحی، به دلیل تعرفه بالای پسته آمریکایی در چین و روسیه، پسته ایرانی در این دو کشور بیشتر خواهان دارد، اما در همین دو بازار هم پستههای آمریکایی با برچسب ایرانی فروخته میشوند.